نادانی آدمهای موفق

این روزها همه جا به ویژه در فضای دیجیتال کسانی را می‌بینیم که در حال نشان دادن مسیر موفقیت به دیگران هستند.

از کسانی که آخرین مدرک مرتبط‌ترین رشته را دارند تا کسانی که هیچ دانش و حتی گاهی تجربه‌ای در این زمینه ندارند.

فعلاً کاری به کسانی که فرضیات و حس درونی خودشان را به دنیا نسبت می‌دهند و از قانون جذب و کوانتوم و اینها صحبت می‌کنند ندارم. فقط دوست دارم به این نکته اشاره کنم که تحلیل چنین افرادی پیچیده‌تر از چیزی هست که به نظر می‌رسد. برای مثال لازم است به این توجه کنیم که نظام ذهنی و استدلالی چنین افرادی از همان اوایل آشفته و مبتنی بر خیالات کودکانه است یا قبل از نظر دادن درباره اینها بهتر است بدانیم که چنین درکی از جهان، کی و چگونه در ذهن انسان شکل می‌گیرد. موضوع جالبی است.

الان می‌خواهم در مورد موضوع دیگری صحبت کنم:

این روزها، چیزی که بسیار شاهدش هستیم این است که کسانی که یک مسیری را طی کرده‌اند (یا حتی گاهی طی نکرده‌اند)، آگاهانه یا ناآگاهانه شروع می‌کنند به توضیح و آموزش نحوه طی مسیر.

از طرفی می‌دانیم که توضیح تجربه فردی و نگاه به گذشته و مسیر پشت سر، چقدر می‌تواند گمراه کننده و پرخطا باشد. مخصوصاً اگر انگیزه‌های فردی خودآگاه و ناخودآگاه را در نگفتن بعضی موضوعات یا تلاش برای ساختن یک تصویر مشخص در نظر بگیریم. در مورد این موضوع کتابهای زیادی نوشته شده.

نکته‌ای که دوست دارم روی آن تاکید کنم این است که این افراد در بیشتر موارد نمی‌دانند چرا موفق شده‌اند. بسیاری از آنها کاملاً کور هستند نسبت به فاکتورهای بسیار مهم درونی (مانند توانایی صبر یا هوش بالا) یا بیرونی (مانند شانس یا بودن در زمان و مکان درست)

گاهی عامل ساده‌ای مانند اندازه لگن مادر (و اتفاقاتی که در حین تولد می‌افتد) یا جابجایی به یک شهر یا کشور دیگر در زمان نامناسب یا چند ژن وراژتی بیشتر از تمام چیزهایی که به عنوان عوامل موفقیت به ما می‌گویند، روی تعیین سرنوشت ما تاثیر می‌گذارد.

می‌دانیم که یک سوگیری رایج افرادی که خود را ناموفق می‌دانند این است که سهم خود را کمتر از چیزی که هست می‌بینند و توجه زیادی به عوامل خارج از کنترل خود دارند. ریشه روانی این را هم کاملاً می‌توان فهمید. روان نابسامانی که دنبال امنیت است، ناچار است این کار را بکند.

از طرفی یک سوگیری رایج افرادی که خود را موفق می‌دانند این است که سهم خود را بیشتر از چیزی که هست می‌‌بینند. بعضی از آنها که توهم اراده کامل دارند و فکر می‌کنند ما به هر جایی بخواهیم می‌رسیم و هر کاری بتوانیم می‌کنیم؛ چیزی که توهمی بیش نیست (البته همزمان این را هم میپذیرم که بسیاری اوقات قدرت ما بیشتر از چیزی است که فکر می‌کنیم اما دسترسی به آن مستلزم یک سری داناییها و تواناییها و حتی امکانات است).

یک کاری که خودم سعی می‌کنم انجام دهم تا از افراد موفق یاد بگیرم این است که کارهایی که آنها کرده‌اند و نوع تصمیم‌گیری و عمل کردن‌شان را مقایسه می‌کنم با خودم ببینم چیزی برای یادگیری پیدا می‌کنم یا نه. یا سعی می‌کنم مانعی که باعث می‌شود خودم آنگونه (اگر درست بدانم) عمل نکنم چیست و چکار می‌توان برای آن کرد. مدل تحلیلم هم الان بیشتر بر اساس علم روانشناسی و به طور مشخص مدل IFS هست که قبلاً به آن اشاره کرده‌ام.

به نظرم مهم است روی این هم تاکید کنیم که خیلی از این افراد واقعاً موفق نیستند؛ مثلاً چون هزینه‌های بسیار نامعقولی داده‌اند برای به دست آوردن چیزی که شاید می‌خواسته‌اند؛ شاید هم بعد از مدتی فهمیده‌اند که این چیزی نبود که دنبالش بودند. در چنین حالتی یا مسیرشان را عوض می‌کنند یا تلاش می‌کنند چیزی که به دست آورده‌اند را دوست هم داشته باشند.

اینکه چگونه یک نفر را موفق یا خوشبخت یا موثر (یا هر کلمه دیگری) بدانیم موضوع مفصلی است و می‌توان فاکتورهای زیاد درونی و بیرونی برای هر کدام پیشنهاد کرد. مانند کیفیت تجربه زندگی یا میزان اثرگذاری روی محیط.

اما بعضی از آنها را می‌توان خوشبخت و موفق دانست. نمونه‌ای که در ذهن دارم دکتر شروین وکیلی هست. کسی که حدود صد کتاب نوشته، تحصیلات عالیه دارند، فعالیتهای بسیار بسیار زیادی دارند و خیلی شاد و خوشبخت به نظر می‌رسند (به نظر میرسد واقعاً هم همینطور باشد). اما منی که ماه‌ها در کلاسهای ایشان حضور داشتم، مدل پیشنهادی ایشان برای شناخت انسان و رشد و پیشرفت را برای کسی مثل خودم بسیار ناکارآمد، بیش از حد ساده شده و مبتنی بر توهم اراده می‌دانم.

با اینکه به خاطر جذابیتهای زیادی که این آدم برایم داشت و اینکه کنارش خیلی خیلی خوش می‌گذرد، آرزویم این است که زمان‌های بیشتری نزدیک ایشان باشم، اما علی‌رغم تلاش و صبر زیادی که کردم با بخش قابل توجهی از صحبتهای ایشان نتوانستم ارتباط برقرار کنم. اما فکر می‌کنم مدل ایشان برای کسی مثل خودشان بسیار درست و کارآمد به نظر می‌رسد.

مورد دیگری که الان در ذهن دارم یک دکتر روانشناس با حدود یک میلیون فالور هست که بعضاً حرفهایی می‌زند که اگر نام او را بالای آن نبینم فکر می‌کنم اینها را یک سخنران انگیزشی کم سواد و گاهی یک آدم عصبانی و ناپخته دارد می‌زند (البته ممکن است آگاهانه برای جلب توجه مخاطب و همراه کردن او این حرف را بزند تا در آینده حرفهای جدی تری را مطرح کند).

دوست دارم یک مثال هم از خودم بزنم. در حین نوشتن این پست یک نفر (که حدود 15 سال از خودم کوچکتر است) ازم پرسیده که من هم می‌خواهم روانشناسی بخوانم می‌شود درباره قوانین یادگیری برایم توضیح بدهید.

من قبل از اینکه روی منبر بروم و صحبت کنم و از قوانین یادگیری بگویم باید نکات مهمی را به این دوست بگویم:

• احتمالاً سواد و مطالعه من در روانشناسی کمتر از چیزی است که فکر می‌کنی
• من از سمت مادری یک سری ژن خاص برایم آمده که هم در گرفتاری‌هایم و هم در دستاوردهایم نقش داشته. اینها کاملاً خارج از اراده من هستند.
• من وسواس دارم. دو جنبه از وسواس که در این زمینه به کمک آمده اینها هستند: 1) فرد وسواسی مثل من گیر می‌دهد به موضوعات و راحت آن را رها نمی‌کند 2) من وسواسی بیش از متوسط دیگران می‌خواهم یه سری موضوعات را بفهمم و این تلاش برای فهمیدن گاهی یک روش اجتناب از تجربه زندگی و حس کردن دنیاست. یعنی فهمیدن برای فرار از حس نکردن. موضوع مفصلی است وارد آن نمی‌شوم.
• من در کودکی بسیار آسیب دیدم. اختلالات و بیماریهای روانی زیادی داشتم. حدود دو دهه مطالعه (گاهی پراکنده و گاهی منسجم) و همچنین مسیری که خودم در عمل از نظر درونی طی کرده‌ام کمکم کرده یک سری موضوعات را بهتر بفهمم. در واقع این نابسامانی و پیچیدگی درونی به کمک مطالعاتی که داشتم و تمرکزی که روی خودم داشته ام، کمکم کرده که بینش نسبتاً خوبی نسبت به این موضوعات داشته باشم.
• مطالعه برای من یک بازی روانی و راه فرار از بسیاری از رنجها، ناکامیها، کارهای اجباری و ناخواسته و … بوده
• حتی ممکن است مطالعه روشی بوده باشه برای تحت تاثیر قرار دادن دیگران و مواردی از این قبیل (به خاطر ناکامی در بقیه راه های تجربه احساس ارزشمندی یا کم کردن درد احساس بی ارزشی)
• و موارد بسیار دیگر که ممکن است خودم از آنها خبر نداشته باشم

پس در جوابی که به این دوست می‌دهم ممکن است این موارد را در نظر نگیرم. از طرفی ممکن ست انگیزه‌های متعدد این شخص یا چیزی که دنبال آن هست و موارد زیاد دیگری را در نظر نگیرم.

حالا کسی را در نظر بگیرید که برای صدها یا صدها هزار مخاطب دارد صحبت می‌کند و هیچ کدام از این موارد را در نظر نمی‌گیرد.

یکی از ویژگی‌های محمدرضا شعبانعلی که بسیار دوست دارم، فروتنی‌‌اش در برخی زمینه‌هاست که به نظر من ناشی از درک عمیقش از پیچیدگی موضوعات و در نظر گرفتن چیزهاییست که نمی‌دانیم.

اما متاسفانه زیاد هستند کسانی که موضوعات را بیش از حد ساده می‌کنند، قطعی حرف می‌زنند و از سختی‌ها و پیچیدگی‌ها و نادانسته‌ها حرف نمی‌زنند و به این ترتیب خیلی‌ها را گمراه می‌کنند یا باعث می‌شوند به جان خودشان بیفتند و خود را سرزنش کنند.